ترجیع‎بند و ترکیب بند

تَرْجیعْ ‎بَنْدْ وَ تَرْکیبْ بَنْد، قالبهای شعر فارسی با شمارۀ ابیات متنوع، شامل بندهای مستقل، با قافیه‎های جداگانه در هر بند، هم‎وزن و مرتبط با بیتی مقفا. 
نخستین‎بار رشید‎ وطواط ترجیع را معرفی کرده است. در تعریف او معنی واژۀ ترجیع، برگرداندن نغمه و شکل قالب آن، شعری خانه‎خانه (= بندبند) است که هر خانه 5 تا بیش از 10 بیت با قافیه‎ای متفاوت با خانه‎های دیگر دارد و بیتی یکسان و بیگانه با قافیۀ هر خانه، خانه‎ها را به هم می‎پیوندد (ص 85-86). شمس قیس رازی نیز ترجیع را قالبی برگرفته از تقسیم قصیده دانسته که قطعه‌های آن در وزن متفق و در قوافی مختلف‌اند. او در این تعریف، به نقل از دیگر شاعران، هر قطعه را، «خانه» و بیت میان دو خانه را که گاه یکسان و گاه مختلف است، «ترجیع‎بند» خوانده است (ص 400-401؛ نیز نک‍ ‍: ثروتیان، 67-68). شمیسا با شواهدی از شعر مولوی، ترجیع‎ را در اصطلاح شعری، بازگشت به بیتی ثابت و یا بازگشت به خانه‎ای دیگر دانسته است. به تعبیر او شاعر برای رهایی از تنگنای قافیه، «ترجیع» (= بازگشت) می‎کند (ص 345). 
شمارۀ ابیات خانه‎ها یا بندها و نیز شمار خود بندها در هر دو قالب ترجیع‎بند و ترکیب‌بند متغیر و متنوع است. شمار ابیات هر بند در حدود یک غزل، بین 7 تا 10 بیت و شمار بندها از 3 تا 22 بند متفاوت است و در آثار متأخران به نسبت، طولانی‎تر از آثار متقدمان است (مؤتمن، 25-26). نشاط (1/ 199-200) دو شرط معنوی برای شکل گرفتن ترجیع قائل شده که عبارت است از دلپسند بودن و برجستگی مضمون و تمهید یا آماده ساختن شنونده برای بیت بند (= بیت ترجیع).
اصطلاح ترکیب‎بند تا پیش از سدۀ 7ق مرسوم نبوده است و هر دو قالب شعری، با تمایز تکرار یا تنوع بیتی که میان دو بند می‎آید، ترجیع و ترجیعات خوانده می‎شده است. پیشینیان حتى «ترجیع‌بند» را به معنی ابیات فواصل خانه‎ها به کار می‎برده‎اند و نه به عنوان نوع [قالب] شعر (همایی، 1/ 181؛ نیز نک‍ : شمس قیس رازی، 401؛ شریف، 122). تاج الحلاوی نیز در سدۀ 8ق به تقسیم‎بندی انواع ترجیع پرداخته، ولی نامی از ترکیب‌بند نبرده است. در تقسیم‎بندی او ترجیع 3 نوع است: نوع نخست: بیتهای مفرد دارای قافیۀ ثابت باشند، چنان که از جمع آنها، خانۀ دیگری حاصل شود؛ نوع دوم: قافیه در بیتهای مفرد، متغیر و مختلف باشد؛ نوع سوم: آن است که بیتهای مفرد یا بیتهای ترجیع هم‌قافیه نبوده، و در نتیجه نامکرر باشند (ص 67-69). 
شاعران ایرانی از نخستین دورۀ شعر فارسی پس از اسلام، مضامین گوناگون شعری را در قالب ترجیع بند و ترکیب بند پرداخته‎اند (صفا، 1/ 366) و از آنجا که عصر سبک خراسانی، کهن‌ترین عصر شعر دری است، نمونه‎های کهن‎ترین ترجیع‎بندها را هم می‌توان در آثار شاعران این عصر جست‌و‌جو کرد. آثاری از قطران تبریزی با مطلع: به مهر ماه دیداری سپردم دل به دیداری / همه بیمار و غم ‎دل را ز چشم آید پدیداری، و بند ترجیع: خداوند خداوندان همیشه لشگری بادا/ مر او را چرخ لشگرگاه و انجم لشگری بادا (ص 410) و فرخی سیستانی با مطلع: زباغ ای باغبان ما را همی بوی بهار آید/ کلید باغ ما را ده که فردامان به کار آید، و بند ترجیع: بدین شایستگی جشنی بدین بایستگی روزی/ ملک را در جهان هر روز جشنی باد و نوروزی (ص 403)، نمونه‎هایی از ترجیعهای سبک خراسانی با مضمون مدحی است. این دو نمونه که به تعبیری مسمط ترجیعی نیز خوانده شده‎اند، ترکیبی است از قالبهای مسمط و ترجیع‎بند، با شرط مقفا بودن همۀ مصراعها و تکرار بندی‎ واحد (نک‍ ‍: اعظمی راد، 100-103). 
ترجیع بند سعدی با مطلع: ای سرو بلند قامت دوست / وه وه که شمایلت چه نیکوست، و بند ترجیع: بنشینم و صبر پیش گیرم/ دنبالۀ کار خویش گیرم (ص 629-641)، نمونه‎ای از ترجیع‎بند سبک‌ عراقی با مضمون عاشقانه است. از اوایل سدۀ 9ق سرودن ترجیع‎بند عرفانی متداول شد. آثار عرفانی آذری و شاه نعمت‎الله ولی، نمونه‎ای از ترجیعات عرفانی این دوره است. برجسته‎ترین ترجیع‎بند عرفانی این دوره سرودۀ هاتف اصفهانی با 5 بند و شمارۀ ابیات مختلف و بند ترجیع: که یکی هست و هیچ نیست جز او / وحده لا‎اله الا هو؛ که در آن شرط موقوف المعانی بودن آخرین بیت هر بند با بند ترجیع رعایت شده است (نک‍ ‍: یارشاطر، 209). 
ترجیع‌بند سیاسی و اجتماعی، جدیدترین مضمون در قالب ترجیع‌بند است که از حدود سالهای 1324 تا 1327ق/ 1906-1909م مورد توجه شاعران دورۀ مشروطیت قرار گرفت. این شعر نوعی مسمط ترجیعی بودکه در روزنامه‎ها انتشار می‎یافت و در مجالس و محافل خوانده می‎شد و به لحاظ واژگان، به زبان مردم نزدیک بود (خانلری، 143).
سرودن ترکیب‎بند نیز از اواخر سدۀ 4 و اوایل سدۀ 5 ق رواج داشته، و نمونه‌هایی از آن در سخن فرخی سیستانی به جا مانده است (نشاط، 2/ 134). از سدۀ 6ق این قالب بیشتر مورد توجه شاعران قرار گرفت. ترکیب بند جمال‌الدین محمد عبدالرزاق ‌اصفهانی در این‌ سده در نعت رسول‌اکرم (ص) با مطلع‌:‌ ای از بر سدره شاه‌راهت / وی قبۀ عرش تکیه‎گاهت؛ از معروف‎ترین ترکیب‎بندهای فارسی است (نک‍ : خانلری، 141). از خاقانی شروانی نیز ترکیب‌بند با مضمون مدح قزل ارسلان با مطلع: لاف از دم عاشقان زند صبح/ بیدل دم سرد از آن زند صبح؛ در دست است (ص 585-593).
مسمط ترکیبی وحشی بافقی با مطلع: دوستان شرح پریشانی من گوش کنید / داستان غم پنهانی من گوش کنید؛ نمونه‎ای از مسمط ترکیبی با محتوای حسب حال است. محتشم کاشانی نیز در قالب ترکیب بند، مرثیه‎های بلندی برای اهل بیت سروده است. نشاط عدم عنایت شاعران به سرودن ترکیب بند را قابلیت مشترک این قالب و قالب مثنوی در پرداخت داستانها و مفاهیم طولانی می‎داند و چنین اظهار نظر می‌کند که چون این منظور در قالب مثنوی بهتر حاصل می‎شود، شاعران کمتر به ترکیب‌بند سرایی روی کرده‎اند (2/ 210-211). 

مآخذ

اعظمی راد، گنبد دُردی، مسمط در شعر فارسی، تهران، 1366ش؛ تاج‎الحلاوی، علی، ‎دقایق الشعر، به کوشش محمدکاظم امام، تهران،1341ش؛ ثروتیان، بهروز، فرهنگ اصطلاحات و تعریفات نفایس الفنون، تبریز، 1352ش؛ خاقانی شروانی، دیوان، تهران، 1336ش؛ خانلری، پرویز، «پست و بلند شعر نو»، سخن، تهران، 1341ش، س 13، شم‍ 2؛ رشید وطواط، حدایق السحر فی دقایق الشعر، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1308ش؛ سعدی، دیوان، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، 1340ش؛ شریف، عبدالقهار، عروض همایون، به کوشش محمد حسن ادیب هروی، تهران، 1337ش؛ شمس‎ قیس رازی، محمد، المعجم، به کوشش محمد قزوینی و مدرس رضوی، تهران، 1314ش؛ شمیسا، سیروس، انواع ادبی، تهران، 1370ش؛ صفا، ذبیح‎الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1363ش؛ فرخی سیستانی، دیوان، به کوشش محمددبیرسیاقی، تهران، 1335ش؛ قطران تبریزی، دیوان، تهران، 1362ش؛ مؤتمن، زین‎العابدین، تحول شعر فارسی، تهران، 1339ش؛ نشاط، محمود، زیب سخن، تهران، 1346ش؛ همایی، جلال‎الدین، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران، 1363ش؛ یارشاطر، احسان، شعر فارسی در عهد شاهرخ، تهران، 1334ش.

مریم مجیدی